Historia

Rys przeszłości historycznej Gardei

     Obszary Pojezierza Pomorsko - Mazurskiego zostały zasiedlone przez człowieka później niż tereny środkowej i południowej Polski. Ożywienie osadnictwa na ziemiach dolnego Powiśla w rejonie m.in. Kwidzyna daje się zaobserwować dopiero w młodszej epoce kamienia (3500- 1700 lat p.n.e.). Znane są nieliczne zabytki neolityczne m. in. toporki kamienne, które odkryto w Gardei. Tu odkryto również stanowisko z epoki brązu. Z wczesnej epoki żelaza (700 - 200 lat p.n.e.) pochodzą groby skrzynkowe odkryte. W początkach naszej ery Dolne Powiśle znajdowało się pod silnymi wpływami rzymskimi. Było to rezultatem występowania bursztynu nad Bałtykiem, co powodowało wytyczenie szlaków handlowych prowadzących z Półwyspu Apenińskiego nad Morze Bałtyckie. Po obu stronach Wisły rozwijało się osadnictwo. Z tego okresu pochodzą z Gardei zabytki miejscowe oraz importowane m.in. naszyjniki ze skręconego drutu złotego znalezione w 1894 roku. Z kolei cmentarzysko w Gardei oraz osada pochodzi z okresu czesnośredniowiecznego (III - V wiek).

     Leżąca niemal na pograniczu ziemi chełmińskiej Gardeja została poddana plemionom pruskim. Stanowiło to poważne zagrożenie dla Pomorza. Od początku XIII wieku książęta gdańscy popierali misje kościelne prowadzone przez Cystersów i prawdopodobnie w Gardei i w Klasztorku � obok Białej Góry powstały jedne z pierwszych klasztorów.
Nazwa Gardeja została zapisana po raz pierwszy w formie Garzanum w 1285 roku. Ulegała ciągłym zmianom: Garsin, Gardzen, Garcz, a pierwotnie Gardin przez dodanie członu - see (jezioro) w Gardnsee już nazwę niemiecką zapisaną w dokumencie z 1384 roku jako Gardsey.

     Osadnictwo w samej Gardei skupiało się nad połączonymi w jeden zbiornik wodny jeziorami. Osada leżała na szlaku komunikacyjnym prowadzącym z ziemi chełmińskiej na północ. W publikacji: Kwidzyn. Z dziejów miasta i okolic odnajdujemy następującą charakterystykę: „...Po odbiciu Dolnego Powiśla przez Zakon Krzyżacki i zajęciu przez nich m.in. Kwidzyna i utworzeniu w nim swojej siedziby, okolice Gardei zostały włączone w skład państwa zakonnego, a w wyniku podziału terytorium diecezji pomezańskiej między Zakon, a biskupstwo, znalazły się w obrębie biskupów pomezańskich (lata 1250 - 1254) i przylegały do wyznaczonej przed 1249 rokiem granicy z ziemią chełmińską, a także wchodzącą w skład państwa zakonnego....” Ta granica stała się późniejszą linią graniczną rozdzielającą powiat kwidzyński od grudziądzkiego. „...W 1258 roku rycerz Wytrich Stango i jego krewni otrzymali 1200 łanów, z których dwieście Stango nadał opatowi i mnichom w wieczne posiadanie na prawie chełmińskim. Wkrótce dobra gardejskie weszły w posiadanie opactwa cysterskiego w Pelplinie na Pomorzu Gdańskim, a w 1323 roku wykupiło je biskupstwo pomezańskie...” - jak pisze J. Powierski. Dobra na prawie chełmińskim zapewniały właścicielom - cystersom jurysdykcję sądową w sprawach wewnętrznych i ograniczenie obciążenia na rzecz pana terytorialnego, tj. Biskupa. Dzięki temu można było na nich gospodarować z jak najlepszym dla siebie pożytkiem. Wprowadzenie tego prawa ułatwiło rozwój rzemiosła i handlu w samej Gardei. W Dziejach Zakonu Krzyżackiego w Prusach M. Biskupa i G. Labudy czytamy: „... Nie ulega wątpliwości, że wzmiankowanie w dokumentach z 1323 roku sołtysa, oraz z 1334 roku miasta i obywateli pozwala na stwierdzenie, że istniała miejska gmina samorządowa przed 1323 rokiem, a więc w okresie posiadania dóbr gardejskich przez opactwo w Pelplinie. Brak jest w XIV wieku danych o odrębnych sołectwach dla miasta i wsi, a przywileje z 1361 roku dotyczą także mieszczan, należał do sołtysów i wsi jeszcze w XVIII wieku. W wieku XIV gminy wiejska i miejska miały wspólną własność ziemską i widocznie stanowiły całość prawną...”

     Lokalizacja Gardei na prawie chełmińskim przebiegała prawdopodobnie w dwóch etapach: w pierwszym prawo to objęło zarówno mieszkańców tworzącego się ośrodka miejskiego jak i ludności wiejskiej; w drugim etapie oddzielono gminę wiejską od miejskiej. „...Potwierdzeniem tego faktu była późniejsza tradycja o założeniu miasta Gardeja w latach: 1311 i 1328. W 1334 roku sołtys Gardei otrzymał połowę czynszu z łaźni miejskiej. Prawdopodobnie należała do niego pewna część opłat i kar sądowych....” � jak piszą: Biskup i Labuda.

     Nie wiadomo, czy już wtedy posiadał, jak w 1361 roku folwark sołtysi oraz czy już wówczas był mianowany przez biskupa. Był natomiast niewątpliwym pośrednikiem między gminą samorządową, a panem feudalnym. Wiadomo też, że w 1338 roku organem administracyjnym miasta była rada z burmistrzem na czele.

     „...Nadany przez biskupa pomezańskiego Bertolda w 1384 roku przywilej nie miał charakteru lokacyjnego, a tylko regulował prawa i obowiązki Gardei, zapewne częściowo wcześniejsze, częściowo zaś uzgodnione. Miasto zwolniono z czynszu z uposażenia ziemskiego. Czynsz z jatek mięsnych, kramów rzeźniczych i szewskich przypadała po połowie miastu i biskupowi, zaś z łaźni miejskiej biskupowi i sołtysowi. Gardeja otrzymała również sześć łanów wolnych od czynszu na wspólny użytek ze wspólnego pastwiska wolnego od czynszu, zaś z otrzymanych czterech łanów pobliskiego lasu mieszczanie mieli obowiązek płacenia półtorej grzywny rocznie w bieżącej monecie...” Te wszystkie użytki wg Dziejów Zakonu Krzyżackiego w Prusach zostały nadane w wieczne posiadanie na prawie chełmińskim.

     J. Pomierski pisze: „...W roku 1334 Gardeja otrzymała prawa miejskie. Dokładnej daty nie można ustalić, jedynie należy przypuszczać, że działo się to 4 października, kiedy to Bertold, jako nowy władca miasta określił jego powinność specjalnym zarządzeniem opieczętowanym w jego biskupiej siedzibie w Kwidzynie. Tekst tego pierwszego znanego nam wilklerza w kopii z XIV w. nic prawie nie mówi o sposobie w jaki Gardeja dostała się ponownie w ręce biskupie, objaśnia to jedynie wiarygodny dopisek sporządzony ręką jednego z następców Bertolda. W dokumencie tym Gardeja występuje w brzmieniu: Gardsey. Z pojawieniem się miasta Gardeja, zaczyna pojawiać się również w dokumentach Gardeja - wieś położona u progu miasteczka od południa zwana niekiedy Szlomnem. W 1338 roku za czasów burmistrza - Wernera, w dokumencie władz miejskich figuruje, że Gardeja otrzymała swój pierwszy herb: karło biskupie, czyli krzesło bez poręczy o skrzyżowanych nogach w kształcie wielkiego X, zakończone u góry łbami a na dole łapami zwierzęcymi. Według tradycji, barwa tych elementów była złota na błękitnym tle. Róże były koloru ciemnożółtego...” W drugim dokumencie „...z 1338 roku Bertold omawia łączenie sprawy miasta i sołectwa wiejskiego. Tym ostatnim zajmuje się dopiero wydany w roku 1361 przez następcę Bertolda - Mikołaja wilkerz, który m. in. zezwala na prowadzenie gospody w miasteczku sołtysowi...”.

     W miarę upływu lat związki sołtysa z miastem stawały się coraz luźniejsze, a biskup Mikołaj (1360 - 1376) przejął drugą połowę czynszu z łaźni należącą przedtem do sołtysa przy sprzedaniu sołectwa niejakiemu Kujawie, prawdopodobnie Polakowi. Za rządów Mikołaja - biskupa, Gardeja znalazła się w innej diecezji, która ugruntowała się na dalsze lata odrębności miasta i wsi, czego ślady przetrwały we wszystkich kolejnych latach i etapach ich odmiennych losów, aż do czasów najnowszych. Opierając się na opisach Miast polskich w Tysiącleciu wg publikacji S. Arnolda wiemy, że: „...W XIV w. Gardeję otoczono murem. Do miasta można było się dostać od północy Bramą Kwidzyńską, a od południa Bramą Grudziądzką. W najwyższym punkcie rynku wzniesiono kościół z dzwonnicą...”

     „...obdarowuje opata i jego zakonników w Gardei...”- to prawdopodobnie słowa Jana z Byszewa ówczesnego opata pelplińskiego fundatora istniejącego w Gardei zaczątku zakonu cystersów.

     Klasztor w Gardei był już w tym czasie z pewnością budowlą murowaną z wypalanej cegły, gdyż w niektórych kronikach Dawida znajduje się wzmianka, że pomimo gwałtownego pożaru zachowały się mury. Ucierpiały tylko drewniane części budowli, do których naprawy uszkodzeń wykorzystano trzydziestu „niewolnych”. Kościół z wieżą gotycką do dziś jest głównym akcentem panoramy Gardei.

     W pierwszej połowie XIV w. rozwijało się tu drobne rzemiosło, głównie usługowe. Ponadto rozwijało się przetwórstwo zbożowe i piekarnictwo. Istniało zezwolenie na wypalanie wapna, wydobywanie gliny i wypalanie cegły. Ważną rolę pełniły też dziedziny produkcji połączone z gospodarką wiejską. Konsumpcje, dziedziny produkcji uzupełniały ryby pochodzące z dwóch jezior otaczających miasto, a w późniejszym okresie produkowano piwo, co świadczy o uprawie chmielu. Rozwijał się drobny handel artykułami rzemieślniczymi i zapewne sami rzemieślnicy bezpośrednio sprzedawali swoje wyroby (rzeźnicy, piekarze, szewcy, garncarze, etc.). Istniały powiązania handlowe rzemieślników miejskich z okolicznymi wsiami.

     Gardeja mimo położenia na szlaku wiodącym z ziemi chełmińskiej do Malborka i dalej na północ była miasteczkiem mającym jedynie znaczenie lokalne. Negatywny wpływ na rozwój miasta miały następujące czynniki: konkurencyjność pobliskiego Kwidzyna, oddalenie od Wisły oraz rozwijający się na południu pobliski gród w Grudziądzu.

     W początkach XV w. wielka wojna Polski z Zakonem objęła także terytorium biskupstwa pomezańskiego. W 1410 roku 20 września po oblężeniu w Malborku przybył do Gardei król Władysław Jagiełło.

     Wg publikacji M. Biskupa Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim: „...Około 3 października 1410 roku...” ziemie „...zajęły wojska krzyżackie. Na zjeździe w Kwidzynie14 III 1440 roku podpisano akt utworzenia tzw. Związku Pruskiego. Związek ten obejmował rycerstwo i miasta ziemi chełmińskiej oraz Pomorza Gdańskiego i Powiśla oraz Warmii... Związek zapewniał wzajemną pomoc stanów...”. Uzależnione od biskupów ubogie miasteczko nie zgłosiło akcesu do Związku Pruskiego.
W 1454 roku doszło do wybuchu powstania. W Gardei załogę Gródka stanowili zaciężni pod wodzą Adama z Drahnoytc. Czeska załoga zamiast bronić interesów krzyżackiego chlebodawcy przeszła w służbę Związku wypowiadając służbę i posłuszeństwo Krzyżakom. Wzmogli się na sile i w liczbie stu jezdnych przyłączyli się do powstańców.Nie było w tej wojnie trwającej trzynaście lat dzielnicy bardziej zniszczonej niż Pomezania. Tu na pograniczu od samego początku toczyły się zacięte walki. Data zdobycia Gardei przez Polaków zapisana przez jednego z późniejszych kronikarzy (Grunau) to 11 listopada 1454 roku, określana dniem św. Marcina. Miasteczko po tym straszliwym boju spłonęło niemal doszczętnie.

      Mimo zawarcia pokoju w 1466 roku w Toruniu, który dla miast północnej Polski przyniósł upragnione zwycięstwo, Gardeja wraz z całym biskupstwem pomezańskim pozostała w obrębie krzyżackich rządów. Zrujnowana wojną przez długie wieki nie była w stanie podnieść się z głębokiej ruiny. Polak Wincenty Kiełbasa był biskupem chełmińskim i administratorem Pomezanii. Gdyby udało się uczynić go również biskupem, z pewnością Kwidzyn i Gardeja zostałyby przy Polsce. Miasta: Kwidzyn, Gardeja, Susz, Kisielice wraz z Biskupem Pomorskim przystąpiły do Związku Pruskiego w Toruniu, formalnie 21 lutego 1454 roku, faktycznie 26 lutego w Elblągu. Stworzyło to możliwości prowadzenia dalszej akcji wojennej stanów pruskich i stanu biskupstwa pomezańskiego. W tym celu Związek Pruski opodatkował wszystkie miasta, w tym Gardeję na 25 grzywien, co było sumą dwukrotnie mniejszą od sum nałożonych na Biskupice i Kisielice, a ośmiokrotnie mniejszą od sum nałożonych na Kwidzyn i Prabuty. Potwierdza to małe znaczenie gospodarcze miasteczka.

     Analizując Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach czytamy: „...Po klęsce wojsk polskich pod Chojnicami, biskup pomezański Kaspar Linke przeszedł na stronę Zakonu. Aby nie dopuścić do zajęcia Gardei przez wojska krzyżackie, obsadzono miasteczko czeskimi wojskami zaciężnymi z ziemi chełmińskiej. Z późniejszej relacji z 1464 roku wynika, że Gardeja została zdobyta przez odziały krzyżackie i spalona. Na mocy traktatu toruńskiego z 1466 roku Gardeja wraz z innymi miastami biskupstwa pomezańskiego pozostała w granicach państwa zakonnego. W czasie ostatniej wojny polsko � krzyżackiej (...) ponownie została zniszczona (1519 - 1521). Sekularyzacja państwa zakonnego w 1525 roku, a w dwa lata później biskupstwa pomezańskiego oznaczała zmianę pana feudalnego...”

     Dobra biskupie i kapitulne, w tym Gardeja, przeszły na rzecz księcia Albrechta Hohenzollerna i jego świeckich następców. J. Powierski pisze: „...W 1505 roku w Gardei osiedliła się gmina braci czeskich. Gmina liczyła 25 rodzin. Przewidziano działki budowlane, projektowano budowę ratusza, zboru i szkoły. Miasteczko dzięki pracowitości naszych osadników zaczęło dźwigać się z gruzu lecz w 1554 roku kolejny pożar niemal doszczętnie je zniszczył. Książe Albrecht 12 listopada 1559 roku wystawił miastu nowy przywilej, który stał się prawnąpodstawą odbudowy, będąc jednocześnie dokumentem regulującym stosunki w mieście aż do początków XIX wieku....”.

     W 1574 roku z powodu nietolerancji religijnej bracia czescy opuścili Gardeję. W następnych latach zaczęli przybywać polscy ewangelicy. W publikacji turystycznej pod red. J. Zaskiewicza czytamy: „W XVI wieku pastorem był Bernard Kretzel z Krakowa, w latach 1600 - 1620 Stefan Petrasius - również Polak. Od tego czasu pastorami byli Polacy. Ludność posługiwała się językiem polskim. W drugiej połowie XVI wieku przez Gardeję przejeżdżało wielu władców i królów polskich, w 1526 król Zygmunt I Stary, w 1552 roku król Zygmunt II August, w 1576 król Stefan Batory...” Pierwsze lata wojen Polski ze Szwecją omijały położoną na uboczu wielkich szlaków handlowych Gardeję. „...Po bitwie pod Trzciną stoczoną 27 czerwca i wycofaniu się wojsk szwedzkich m.in. do Malborka, 9 lipca 1629 roku w Gardei zatrzymał się król Zygmunt III Waza. Wojna ze Szwedami zakończyła się rokowaniami w Sztumskiej Wsi 24 V 1635 roku. Rokowania trwały do 12 września. Efektem tego było podpisanie rozejmu na 26 lat...” W okresie następnej wojny polsko - szwedzkiej zwanej „Potopem” straty Gardei były dotkliwe, ale wypadki wojenne nie wpłynęły na zmianę struktury narodowościowej. W księgach kościelnych już w XVI wieku pojawiła się coraz większa ilość polskich nazwisk, m.in. Szymon Sidorski, Marcin Wietek, Baldramski, Watkowski, Pieczewski. Ludność Gardei posługiwała się językiem polskim niemal stale, co świadczy o jej polskim pochodzeniu. W latach: 1708, 1709, 1710 Gardeję nawiedziły zarazy, które zdziesiątkowały ludność i doprowadziły do wyludnienia. Do tych klęsk należy dodać wielkie pożary z lat: 1736 i 1759. Po wojnach napoleońskich, wprowadzenie reform przez rząd pruski nie zdołało ożywić położonej na uboczu takich ośrodków miejskich jak Kwidzyn, Prabuty, Grudziądz Gardei. Negatywne skutki miało także wybudowanie linii kolejowej w odległości 2 km od miasta.

     Dnia 12 października 1831 roku przez Gardeję przemarszowały rozbrojone odziały wojsk powstańczych udając się na wyznaczone kwatery do Kwidzyna. W okresie międzywojennym społeczeństwo Gardei również zapisało swoją kartę. W 1919 roku działające w powiecie kwidzyńskim Towarzystwo Czytelni Ludowych prowadzące pracę oświatową i kulturalną wśród ludności polskiej, zorganizowało bezpłatne kursy języka polskiego m.in. w Gardei. W miesiącach przedplebiscytowych w każdej gminie były tworzone komisje plebiscytowe składające się z polskich i niemieckich przedstawicieli.

W gardejskiej komisji znajdowali się: nauczyciel Marquard i Voweratt ze strony niemieckiej oraz A. Nagórski i F. Szubski ze strony polskiej. W rezultacie klęski plebiscytowej Gardeja pozostała w granicach państwa niemieckiego. O przywiązaniu do Polski świadczy fakt, że polska ludność katolicka wykupiła budynek dawnej karczmy przekształcając go w kaplicę. Dzięki ofiarności Antoniego Paczkowskiego w 1931 roku powstała w Gardei polska parafia.

Przed rokiem 1939 władze niemieckie przeznaczyły środki na gospodarczy rozwój miasteczka. W 1927 roku zbudowano drugą stację kolejową, ponieważ dotychczasowa znalazła się w granicach Polski.

     W roku 1925 Gardeja liczyła 1076 mieszkańców. Wrzesień 1939 roku rozpoczął pięcioletni okres martyrologii narodu polskiego, w tym polskich mieszkańców Gardei. W miejsce wypędzonych i wymordowanych Polaków w latach 1941 - 1943 sprowadzono Niemców z Rzeszy oraz ze wschodu.Gardeja stanowiła ważne ogniwo w niemieckim systemie obronnym, gdyż blokowała węzeł drogowy między Kwidzynem a zmienionym w twierdzę Grudziądzem. W 1945 roku 26 stycznia w rezultacie ofensywy styczniowej armii radzieckiej, Gardeja została wyzwolona. W wyniku walk miasto zostało zniszczone w 80 procentach. Stało się to powodem zawieszenia praw miejskich. W nowych ustrojowych warunkach Polski Ludowej, przystąpiono do organizowania życia. Wkrótce po wyzwoleniu powstała w Gardei Ochotnicza Straż Pożarna, a 4 września 1945 roku rozpoczęła działalność pierwsza szkoła.

Tekst opracowany na podstawie:
Pracy dyplomowej mgr E. Grzelak:
„Przeszłość historyczna Gardei i jej środowisko geograficzno - przyrodnicze”
napisanej pod kierunkiem dr A. Wróbla na
Wydziale Nauk Historycznych
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Toruń 2001